پیشینه تاریخی
منطقه رشتخوار به استناد کشفیات و بررسیهای باستان شناختی از هزاره های پنجم و چهارم ق .م. مسکونی بوده است. بدون تردید سرزمین رشتخوار درگذشته خود همواره مسکن و مأوای ساکنان این منطقه بوده است، در سیر تحولات تاریخ بیش از 3 بار مکان شهر تغییر یافته که سه مورد آن محرز و هویدا است، بطوریکه شهرقدیم در شرق شهر جدید واقع شده و خرابه های آن هنوز نمایان است. علاوه بر وجود زیستگاههای انسانی در این ناحیه از دورانهای پیش از تاریخ و تاریخی،شواهد بر جای مانده از دوره خوارزمشاهیان، تیموریان و صفویه بر رونق و آبادی این ناحیه در آن روزگاران صحه می گذارد.علاوه بر آن رشتخوار درسده های دوازدهم و سیزدهم هجری نیز به دلیل توجه حاکم وقت «سلطان علی خان قرایی» در زمره مناطق آباد خراسان به شمار می رفت.
موقعیت جغرافیایی
شهرستان رشتخوار در شمال شرق کشور و جنوب استان خراسان رضوی بین 58 درجه و 57 دقیقه تا 59 درجه و 55 دقیقه طول شرقی از نصف النهار مبدا و 34 درجه و 25 دقیقه تا 35 درجه و 14 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. از شمال به شهرستان زاوه، از شرق به شهرستان مرزی خواف، از جنوب به شهرستان گناباد و از شمال غرب به شهرستانهای تربت حیدریه و مه ولات محدود می شود. شهرستان رشتخوار با وسعت 4499.67 کیلومتر مربع،3.84 درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است. مرکز شهرستان، شهر رشتخوار است که در فاصله 199 کیلومتری از مرکز استان قرار دارد. از لحاظ وضعیت طبیعی و زمین شناسی، این شهرستان دارای دو بخش کوهستانی و دشت می باشد. طبق آمار سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، دارای 17566 خانوار و 60689 نفر جمعیت بوده که از این تعداد 46525 نفر (76.66 درصد) روستائی و 14164 نفر (23.34 درصد) شهری می باشند. تراکم نسبی این شهرستان متوسط و برابر 13.4 نفر در هر کیلومتر مربع میباشد.
وضعیت آب و هوا و اقلیم شهرستان
شهرستان رشتخوار به لحاظ قرار گیری در عرض متوسط و تأثیر توده ای هوای شمالی و غربی، باعث شده که نوع خاصی از اقلیم در این منطقه حکمفرما شود. تأثیر توده های باران زای غربی باعث ریزش باران در اواخر پاییز، فصل زمستان و اوایل بهار می گردد. در عین حال تاثیر نوع و جهت ارتفاعات نیز نقش قابل ملاحظه ای در نوع اقلیم منطقه بر عهده دارد، به طوری که جهت شمال غربی، جنوب شرقی ارتفاعات تا حد بسیار زیادی از شدت تاثیر توده های سرد شمالی کاسته است. در عوض خصوصیت دالانی دشت، باعث نفوذ هر چه بیشتر توده های باران زا غربی می شود.متأسفانه این شهرستان دارای رودخانه های دائمی فراوانی نیست و رودخانه های موجود بیشتر فصلی هستند و میزان آبدهی آنها به وضعیت بارندگی در سال بستگی دارد، و عمده ترین رودخانه های منطقه رودخانه کال سالار، رودخانه شصت دره، کال ریوند، رودخانه کاهیجه و کال بند بیشه می باشد.
فرهنگ و نژاد
مردم منطقه رشتخوار از نژاد آریایی و تحت تأثیر تیره پارتها و از نژاد و تیره هند اروپایی می باشند. هر چند خراسان بارها و بارها مورد هجوم از ناحیه شرق قرار گرفت و جلگه دشت فروزان که شهرستان رشتخوار در آن واقع شده یکی از معبرهای مورد هجوم بوده است. دشت فروزان از هرات شروع و تا کوههای غربی تربت حیدریه ادامه می یابد. ساکنان این محدوده از پارتی نژادهای خراسان می باشند و با توجه به اینکه اشکانیان اقوام دلاور، سوارکار و جنگجو بودند جهت این امر لباس هایی خاص استفاده می نمودند که شامل یک شلوار پرچین و پیراهنی که از پهلو چاک داشت و تا بالای زانو دولبه از جلو و عقب بر روی شلوار پرچین قرار می گرفت که این پوشش مناسب ترین حالت جهت موفقیت در سوارکاری بود، امروزه می بینیم که ریشه های این لباس پارتی در این دشت و پوشش مردمان این منطقه به وفور دیده می شود. این پوشش بر اصالت اقوام پارتی در این شهرستان و این دشت اشاره دارد، وجود فامیل های خانوادگی (پرتوه) نیز حکایت از پارتی بودن مردمان این منطقه است. اما با هر هجوم تیره های مختلف قبیله ای در این دشت سکونت می گرفتند که تیره های عرب (خزائی) که پس از ورود به ایران در صدر اسلام دوباره از سمت ماورالنهر به این منطقه تزریق شدند، مثلا با هجوم مغولان و تهاجم ازبک ها روستاهایی را این اقوام ایجاد نمودند که می توان به روستاهایی چون بند ازبک که دقیقاً نامگذاری آن بر این اساس می باشد، تیره و قبیله قرایی ها که از خاندان یکی از سرداران تیموری می باشند، پس از عبور از این منطقه حکومت این نواحی به این خاندان سپرده شد و آنها کم کم به خوانین محلی تبدیل شدند که یکی از معروفترین و تأثیرگذارترین اقوام این منطقه می باشند، قوم بلوچ و فارس از دیگر ارکان نژادی مردم این منطقه می باشند.
مذهب
مردم شهرستان رشتخوار تماماً مسلمان و شیعه دوازده هستند، تعهد و علایق و اعتقادات مذهبی بالای این مردم در طول تاریخ به عنوان یک شاخص مهم فرهنگی مطرح بوده است. امروزه نیز اعتقادات مذهبی و پایبندی مردم به فرایض باعث گردیده چهره ی شهرستان مذهبی باشد و بیش از 140 مسجد، حسینیه و مراکز مذهبی و انجام مراسم مذهبی به مناسبتهای خاص، از جلوه های اعتقادات دینی مردم این سامان است.زبان و گویش گویش و لهجه رشتخواری از نمونه های زبان کهن فارسی است که کمتر دستخوش تغییرات اساسی قرار گرفته است و بسیاری از کلمات بصورت فارسی اصیل تلفظ می شوند . مردم رشتخواری مانند اکثر ایرانیان به زبان فارسی دری که یکی از فروع زبان هندو اروپایی است و ریشه سانسکریت دارد تکلم می کنند و دارای لهجه خراسانی می باشند و بیشتر از کلمات اصیل فارسی استفاده می شود.
آداب و رسوم
اعیاد، جشنها، آداب و رسوم ملی و میهنی و سنتهای رایج در بین اقوام ایرانی که از قرون و اعصار گذشته متداول بوده ریشه در ارزشها و اصالتهایی دارد که موجب وحدت اقوام و جاودانگی فرهنگ غنی و باستانی ما ایرانیان دارد. در شهرستان رشتخوار انواع جشن ها ، اعیاد و مناسبت های ویژه با توجه به باورهای مردم منطقه همچنان برگزار می گردد . از میان این مراسم می توان اعیاد و جشن های مختلف مانند چهارشنبه سوری، عید نوروز، مراسم چراغ برات و عزاداری تاسوعا و عاشورا و پخت انواع نان محلی اشاره کرد، همچنین انواع ترانه های محلی مانند چهار بیتی، دو بیتی و نوایی و . . . و رقص های محلی در بین مردم رواج دارد و از بازی های بومی محلی می توان به بازی های «یک قل و دو قل»،« رد به رد » و «کلاه نمدی ... اشاره کرد.
مفاخر و بزرگان
شهرستان رشتخوار در سینه بزرگان فراوانی را پرورانده است که می توان از رکن الدین محمود سنجانی عارف و سالک بزرگ قرن های پنجم و ششم یاد نمود که بسیاری از سروده های رباعی او را به عمرخیام نسبت داده اند و از شیخ جام لقب شاه را گرفت و از آن پس پیرو مراد سلسله تصوف چشتیه بود، یکی دیگر از مفاخر و بزرگان عارف عصر افشاریه معروف به شیخ امان قلی است که پس از پیشگویی پیروزی جنگ های نادر مورد توجه این پادشاه قرار گرفت و به دستور نادرشاه بقعه ای بر مزارش در سنگان بنا گردید.
